Ewoud Sanders - EPONIEMEN WOORDENBOEK [NLBOOKS]

EPONIEMEN WOORDENBOEK - Nijgh & Van Ditmar




Woorden die teruggaan op historische personen
Herziene en uitgebreide editie


dukdalf, zware meerpaal, wreed tiran
De herkomst van het woord dukdalf houdt taalkundigen
al eeuwenbezig.

Grofweg zijn er twee groepen te onderscheiden: zij die menen
dat het woord is afgeleid van de eigennaam Duc d'Albe, de hertog
van Alva, en zij die menen dat dit niet zo is. Om de zaken te
vereenvoudigen: binnen de verschillende stromingen is bijna
niemand het met een ander eens.

De onduidelijkheid gaat heel ver terug. Ferdinand Alvarez de
Toledo, de hertog van Alva, leefde van 15 07 tot 15 8 2. Honderd
jaar later, in 1681, schreef Wigardus Winschooten: 'Dukdalf,
een gebroken woord, dog seer bekend in deese Nederlanden, als
hebbende de naam van dien wreeden bloedhond Duc de Alba,
Gouveneur van deese Landen.'

Het probleem had hiermee in één keer opgelost kunnen zijn,
maar Winschooten voegde er aan toe:' Of de Amsterdamse dukdalven
[...] haar naam daar van hebben, zoude ik niet derven
voor vast iemand toezeggen, immers, dat is zeeker, dat de Schepen
die zig daar aan koomen te stooten, groot ongemak koomen
te lijden, en meenigmaal in de grond geboord sijn; niet anders als
die Luiden, die zig tegen den Duc de Alba eertijds gekant hebben.'
Aanhangers van de theorie dat de dukdalf zo is genoemd naar de
hertog zijn het oneens over het waarom.

Er zijn in de loop der tijd de volgende verklaringen gegeven: 1. de
hertog was even hard en onverzettelijk als de dukdalf; 2. de
meerpaal werd door de hertog uitgevonden of ingevoerd; 3. de
scheepstrossen worden zo strak om de dukdalf aangesnoerd dat
men er graag de hals van de IJzeren Hertog zelf in zag; 4. door de
beweging van het water lijkt de paal voortdurend te duiken en
ook Alva ontliep de strijd wel eens; en 5. de meerpaal werd naar
Alva genoemd om hem te vernederen.

Immers, op een afstand
gezien hebben de palen 'eenigzins de gedaante van een mager
menschenhoofd, dat uit een Spaanschen mantel steekt, terwijl
de Ducdalven ondertusschen voorwerpen zijn, die met geene
achting behandeld en geheel niet ontzien worden.'

De tegenstanders, en daartoe behoren de meeste moderne etymologen,
wijzen erop dat het woord dukdalle of dukdalfe al
sinds 15 81 in Oost-Friesland voorkomt. Dus lang voordat voor
het eerst werd beweerd dat Amsterdammers de meerpaal, om
welke reden dan ook, naar de hertog noemden. Nee, het woord
zou zijn vervormd uit docke (scheepsdok) en delfijn (meerpaal).
Maar zoals gezegd, ook over deze uitleg bestaat onenigheid.